O BARALLETE (A lingua dos afiadores)

O BARALLETE

          É unha lingua propia dos afiadores feita por eles mismos para entenderse sen que ninguén soupera do que andaban a falar. Así, podían estar todo o día latricando das cousas referentes ó seu oficio, das cousas da vida, ou das anecdotas que lle pasaban durante o seu traballo, sin que ninguén dos que escoitaban se decatase do que decían.

          Este idioma propio, estaba formado por infinidade de palabras, verbos, definicións e incluso frases inteiras, que facían que dous afiadores, poideran manter unha conversa sin tocar para nada o galego ou o castelán. Moitas das palabras desta lingua, quedaron apegadas polos distintos camiños por onde andaban os afiadores, pasando a formar parte do propio idioma galego. En Ourense, cuna dos afiadores, e sobre todo nas aldeas onde había algún afiador, quedan como herdanza do seu idioma propio. Incluso, moitas das palabras, son utilizadas fora de Galicia chegando o Uruguay e Arxentina, o que da idea da universalidade do traballo de afiador.

          O Concello de Nogueira de Ramuín, non deixa que se perda tan fermoso legado, así como tan fermoso oficio que foi sinal do concello, e sustento de moitas das familias que o compoñían, permanecendo aínda aberta a única fábrica de “Rodas de molandeira” que queda en Galicia.

          Os meus amigos Pepe Casildo Lamas, de Luíntra, Amadeo Xastre de San Lourenzo de Rivas de Sil, e Jose Casal Rodriguez(+)* da Peroxa, son quenes me contan todo esto, Casildo ven de familia de afiadores e síntese feliz e cheo de ledicia cando fala dos seus parentes afiadores, e loita porque non se esqueza tan preciado tesouro. Entre os tres, e durante moitas horas de troitas e taberna, fixéronme un pequeno vocabulario coas palabras que lembran do brallete, e que vos poño de seguido:  

Abigarra – barba
afiañar – vestir (afiña – roupa)
afoscada – deitada

aganzuar – pechar (tamén aganzuñar)

agañar – coller, agarrar

agaurra – lúa (tamén angurria)
agustín – leite
albas – uvas (alballo – racimo de uvas)
albeiro – branco
almadurria – almofada (almadea – xergón)
almiranta – cara
altamira – mesa (alteo – banco pra sentar)
amangado – bébedo
amarramento – correa, cinturón
ameixa –  cona, coño
amieiros – xitanos
amigorrio – amigo (amigorrado – moi amigo)
amoranto – amor
ancha – castela
andoliar –  andar, camiñar (andolir – correr)
apicañar – coser
apicholamento – casamento, boda
apurrar- pagar (tamén solepar ou soleupar)
arañeque – bacallao (areinzao – arenque salado)
ardoa – aguardente, caña
arrancia – tortilla (tamén arrainza)
arrancios – ovos de galiña
arreador – afilador (tamén molandeiro)
baixenta – abaixo
barallete – fala dos afiadores
barrosa – feira (tamén barrunta)
barrosanta – gaita
bata – nai
bato – pai
beiro – cabalo (boira – mula)
beirores – piollos
belba – guardia civil, os civís
beligo – carallo, pene
bérreo – millo (barrufa – espiga de millo)
berxena – igrexa
bigarrantes – barbeiros
bigarro – bigote (bigarrela – barba)
biqueque – portugal
boquela – pistola (baquelona – escopeta)
branquiña – prata
cachamea – testa (tamén chamenea)
cafurrio – café
caimana – cebola (tamén camaila)
caimós – allos
calateo – baile
calcañeiros – calcetins (calopas – Medias)
calcarroeiro – zapateiro
calcurros – zapatos (tamén calcairos)
calderilla –  nonedas soltas (tamén realurrios)
callumeira – rúa, calle
calurrio – calor (tamén calorrio)
canear – andar, camiñar

cantear – querer para un. (tamén canté, envexa do que se ve)
capear – chamar (tamén capechar)
carruncheiro – carpinteiro
casateo – baile
catrollos – anteollos, gafas
colgante – candil (tamén colgueiro)
copurrio – vaso
corrente – aceite (cortega – grasa de porco sin sal)
cotroza – pera
courel – tren
chairar – chiscar, beber
delantuxo – mandil, delantal
doco – can
dulzórreo – azúcar
esgueilar –fuxir, botar a correr
facorria – coitelo (falustra ou faiña – navalla)
falmega – barriga, panza
feirear – mercar, vender
fixo – peine (tamén puntiga e puntoria)
follato – paraguas
fosca – leito, cama (tamén foscalla)
frasca – merda
frete – frío
frisgar – ollar, mirar
galeiro – sonbreiro (tamén galoiro)
galluda – fame
garfelo – tenedor
garlea – boca
gasumelo – petróleo, gas pro candil
gaucha – man
gazumelos – dedos das mans (Gazulos – dedos dos pes)
goimolo – pan
gran oreteiro – mar
greleira – camisa
grilar – foder (tamén garllar)
guinchos – pantalons
guinea – testa, cabeza
gumarra – galiña (gumariños – pitos)
gumarro – galo
irmuxo – irman (irmexa, muller irmán)
izarra –  mazá
labreñador – labrego
langaño – chourizo (langañón –  morcilla) (langaruca – androia)
lascar – fuxir
lengumela – lingua (lemgumelar – lamber)
liria – vaca (liraño – becerro, cuxo)
lourenzo – sol
lupantes –ollos (ou loupantes. Tamén lupandas)
macaio – cigarro (tamén petisco)
mamelo – peito, teta
maqueo – tabaco, picadura ( tamén picacha)
maquinar – camiñar, andar despacio
marelas – patacas (tamén malmurrias)
mea – obella (tamén moella)
melante – ladron
mordate – dente (ou mordente) (molenda – moa)
mutilo – rapaz (tamén moutilo)
naceiro – amo
nares – nariz (narela – napia, nariz grande)
obispo – forno
oreteiro – río
oreto – caldo
panarra – pobre
papiloso – libro
patuxo – pulpo (patuxoco- pulpeiro)

pelados – figos (pelingos – brevas)
pecurrio – peixe, pescado
picañar – coser (picañeira – costureira)
picolos – ferretes, cravos
pildar – cagar
pilde –  cú
platuleque – plato (colunca – cunca, taza)
platumea – prata ( en ocasións tamén cartos)
queimar – asar (asar nas brasas)
queimon – allo
queimona – cebola (queimonil – restra de cebolas)
rabón – mes
racha – noite
raleiro – muiño
rañeira – sardiña, xouba
redondas – laranxas
remos – brazos
ría – pedra (mellor; pena, penedo)
ruxas – noces (tamén ruxagas)
sabantar – saber, coñecer
sabuxa – sarna
sangumela – sangue, sangre
sapeira – sal
senturriarse – sentarse (Tamen asurriarse)
sibis – si (afirmación)
tafeno – demo

tafenado o tafeno – arrenejado sea o demo
talufar – caer
tardufo – tarde

tieces – ti
tizar – comer (tizamen – comida)
trena – carcele (trullo – calabozo)
trepestres – trespés
troles – testículos
troula – mentira
unaza – corda (unzón – adibal)
vaquete – vago
varante – alcalde ou pedaneo
ventanuxa –fiestra, ventá
ventumelo – vento
verdoca – verdura, berzas, coles
vivelo – ouro, chapado en ouro
xabeca – chaqueta (xabuco – chaleco)
xena – cabra
xil – fame
xirar – limosnar, pedir limosna (tamén xirabar)
xotar – pegar, apalizar (xoteo – paliza)
xúa – lume, fogo fuego (xúa de lazo – lume de lareira)
zapique – chocolate (tamén xocote)
zoina – abade, cura, crego
zuro – diñeiro, cartos, reás
zurria – perna
zurrio – pe
zuta – machada (zutón – machado)
zutra – festa

(*) Na agradecida lembranza do meu bó amigo José Casal Rodríguez da Peroxa, que nos deixou  no mes de Decembro do 2013. Compañeiro de  pulpo e música na Palleira do Cuco de Velle en Ourense e na Cafetería Rossli de Pontevedra, así como tantas xornadas de cantigas e leria a pé de rio, nos días de pesca xuntos ao longo mais de trinta anos.

 

 

Advertisement